CÁC CHẤT MA TÚY

1.Ma Túy

• Ma túy: "ma" là tê mê,"túy" là say sưa
• Đây cũng là thuật ngữ được dùng khi muốn nói đến các chất gây nghiện thuộc loại nguy hiểm nhất thuốc phiện,morphin,heroin,cocain,cần sa và một số loại thuốc tổng hợp có tác dụng tương tự morphin được sử dụng trong y tế
• Ma túy là chất đưa đến sự say sưa và mê mẩn,nói cách khác nó là chất gây nghiện 
• Dùng ma túy rất nguy hiểm để lại nhiều nguy hiểm hậu quả cho xã hội 
• Luật phòng chống ma túy có hiệu lực từ 01.06.2001 được sửa đổi bổ sung một số điều năm 2008
• Theo tác dụng của chất ma túy gồm

1. Ức chế thần kinh:rượu,thuốc an thần,barbiturat...
2. Kích thích thần kinh:cocain,methamphetamin,cafein...
3. Chất gây cảm giác ảo giác:peyote,hạt giống rau muống 
4. PCP là chất tương tự 
5. Chất giảm đau thuộc nhóm ma túy:heroin,morphin,cocain,oxycondin
6. Chất xông hít:N2O,ether..
7. Cannabis:THC,cannabioid

• Theo nguồn gốc của ma túy 

1. Tự nhiên 
2. Bán tổng hợp 

1.1.Ma túy OPIOID

• Nhóm Opioid có khoảng 20 ma túy và chúng được sử dụng rộng rãi trên khắp thế giới 
• Heroin là ma túy phổ biến nhất nhóm này,mặc dù chất này hầu như không được sử dụng trong y tế
• Tất cả nhóm Opioid khi vào cơ thể đều kích thích lên thụ thể morphin trên não gây tác dụng rất đặc trưng nên các ma túy nhóm này đều có tác dụng giống nhau 
• Thuốc phiện( nhựa opioid) đã được con người biết đến cách đây hơn 3500 năm là nhựa lấy từ quả xanh của cây Papaver somniferum L
• Trước đây cây này mọc hoang và trồng nhiều trên biên giới Việt-Lào Việt-Trung
• Hiện nay cây thuốc phiện là loại cây bị cấm trồng ở nước ta 
• Tuy nhiên hút thuốc phiện vẫn tồn tại lén lút ở một số khu vực trên thế giới 
• Hoạt chất chính của nhựa Opi là morphin chiếm 10% ngoài ra còn có các alcaloid khác:narcotin,codein...
• Morphin là alcaloid chính trong nhựa opionid
• Morphin là một chất lưỡng tính có thể cho và nhận proton 
• Đặc điểm này rất quan trọng trong việc chiết morphin từ mẫu thử.Để hiệu suất chiết cao cần chọn pH thích hợp làm sao cho morphin tồn tại ở dạng phân tử M là chủ yếu:pH thích hợp 8-9 hằng số điện môi của dung môi là khoảng 10 để tăng hiệu suất chiết 
• Codein là methylmorphin có khoảng 0,2-2% trong nhựa opi,thường được dùng dưới dạng muối hydrocloid,nitrat và phosphat có độ tan trong nước khác nhau.Về mặt hóa học,codein khác morphin ở chỗ không còn chứa phenol nữa
• Heroin còn được gọi là bạch phiến là một opioid nhân tạo,sản phẩm acetyl hóa của morphin 
• Dạng tinh thể muối diacetylmorphin hydroclorid là bột trắng 
• Heroin có tác dụng sảng khoái,yêu đời và bớt đau nhức
• Do đó heroin có thể dùng trong y học để trị đau nhức
• Mặt khác do tính gây nghiện cao và nhiều người sử dụng bất hợp pháp,thuốc này là một trong những thuốc cấm,thuốc gây nghiện hàng đầu.Chế tạo,sử dụng hay cất giữ heroin là điều phạm pháp
• Heroin bị thủy phân dần thanh monoacetyl morphin và morphin trong nước

Tham khảo ma túy methamphetamin và ma túy amphetamin

1.1.1.Tác dụng sinh lý 

• Các opioid có tác dụng trên các thụ thể opioid( thụ thể morphin) gây ra các tác động đặc trưng:giảm đau,ức chế,hô hấp táo bón gây nghiện 
• Opioid có tác dụng rõ rệt trên hệ dẫn truyển thần kinh như dopaminergic và noradrenergic.Tác động lên các thụ thể morphin ở vỏ não,hệ limbic và nên não
• Heroin có tác dụng mạnh mẽ và dễ gây nghiện hơn morphin vì tan tốt hơn trong mỡ nên qua hàng rào máu não nhanh và dễ hơn 
• Heroin được tổng hợp để cai nghiện morphin nhưng lại gây nghiện dễ hơn và nặng hơn nhiều so với morphin 
• Codein hấp thu qua tiêu hóa,khi vào cơ thể được chuyển thành morphin 

1.1.2.Ma túy Opioid:hiện tượng dung nạp và phụ thuộc 

• Có hiện tượng giảm lưu lượng máu đi qua một số vùng ở não người nghiện ma túy :90% người nghiện ma túy có các dấu hiệu tâm thần phối hợp:phổ biến là trầm cảm 
• Nghiện rượu và rối loạn nhân cách thể chống xã hội cũng rất phổ biến ở người nghiện ma túy .khoảng 15% người nghiện opioid có ít nhất một lần tự sát 
• Sự dụng nạp của các ma túy nhóm opioid là khác nhau.Sự dung nạp với ma túy khiến người nghiện có thể chịu đựng được liều ma túy cao gấp hàng trăm lần người bình thường
• Bệnh nhân ung thư giai đoạn cuối có thể chịu đựng được liều 200-300 mg morphin mỗi ngày trong khi điều trị liều chết của chất này so với người bình thường chỉ có 60mg
• Ở những người này các triệu chứng của hội chứng cai nghiện có thể không xuất hiện khi giảm liều hay ngưng sử dụng thuốc đột ngột,thậm chí cả khi dùng chất đốt kháng ma túy 
• Khi sử dụng opioid kéo dài sẽ có hiện tượng thay đổi về số lượng và độ nhạy cảm của các thụ thể morphin,làm giảm tác động của opioid dẫn đến hiện tượng dung nạp và hạn chế được hội chứng cai ma túy 

1.1.3.Rối loạn do opioid

Các rối loạn do opioid gây ra chia làm 2 loại chính 

• Các rối loạn do ma túy gây ra(say ma túy,hội chứng cai ma túy..)
• Các rối loạn do sử dụng ma túy gây ra(lạm dụng opioid hay nghiện opioid)
• Nghiện opioid gồm một nhóm triệu chứng về cơ thể,hành vi,nhận thức do sử dụng lặp đi lặp lại opioid gây ra 
• Lạm dụng opioid gồm các rối loạn do ma túy gây ra trong vòng 12 tháng nhưng chưa đủ nặng để trở thành nghiện ma túy 
• Các bệnh lây truyền do tiêm chính ma túy thường được nhắc đến trong viêm gan B,C và đặc biệt là HIV/AIDS
• Các ma túy nhóm opioid thường được sử dụng qua đường uống,hít,tiêm tĩnh mạch và tiêm dưới da.Chúng dễ gây nghiện vì gây khoái cảm mạnh.Triệu chứng này kết hợp với cảm giác tự tin,mất hết mọi nỗi buồn phiền,khô miệng,ngứa đặc biệt là ở mũi và đỏ mặt.Sự khái cảm bắt đầu sau một giai đoạn lơ mơ êm dịu.Tác dụng trên toàn cơ thể của opioid còn bao gồm ức chế hô hấp,co đồng tử,co cơ trơn và co cơ trơn cả bàng quang và cơ túi mật,táo bòn thay đổi huyết áp nhịp tim và thân nhiệt 
• Opioid có thể gây ra các cảm giác khó chịu,buồn nôn và nôn nhất trong lần đầu sử dụng với một số người.Một số trường hợp do quá mẫn cảm với opioid nên đã có phản ứng quá mẫn gây sốc phù phổi cấp và tử vong 
• Một số khác do phản ứng tương tác của các thành phần trong ma túy đã sử dụng dẫn tới rối loạn thần kinh thực vật nghiêm trọng,kích động co giật,hôn mê và chết
• Sảng là triệu chứng rất phổ biến khi dùng liều cao opioid hỗn hợp nhiều ma túy hoặc ở người có tổn thương não(động kinh..)
• Nhẹ hơn gây ra say ma túy opioid với các biểu hiện cảm xúc không ổn định,vận động chậm chạp,mệt mỏi nói líu ríu rối loạn trí nhớ và chú ý 
• Chết khi dùng quá liều opioid là di chúng ức  chế nghiêm trọng hô hấp.Các triệu chứng khi quá liều gồm đáp ứng chậm với kích thích hôn mê,thở chậm,giảm thân nhiệt,giảm huyết áp,chậm nhịp tim
• Khi có 3 triệu chứng hôn mê,co đồng tử và ức chế hô hấp cần phải nghĩ ngay đến quá liều opioid và kết hợp kiểm tra xem có vết tiêm ở tay,chân,bẹn và thậm chí ở cả đường dương vật hay không
• Khi cai ma túy:hội chứng cai ma túy chỉ xuất hiện trên người nghiện opioid phải ngừng sử dụng hay giảm đáng kể lượng ma túy sử dụng,hội chứng cai được thúc đẩy khi dùng chất đối kháng ma túy,các hội chứng của triệu chứng cai ma túy có thèm ma túy,đau cơ và đau xương,ỉa chảy nặng,đau quặn bụng,khó thở,chảy nước mắt,nước mũi,sởn gai ốc hoặc rét run,ngáp,sốt,mất ngủ,giãn đồng tử,tăng huyết áp,đáng trống ngực.Người nghiện opioid khi bị chết trong trạng thái cai ma túy trừ trường hợp cơ thể có bệnh nặng như suy tim
• Mất ngủ,đánh trống ngực và thèm ma túy còn kéo dài nhiều tháng sau khi cai nghiện 
• Mất thư giãn,dễ nổi cáu,trầm cảm,run tay,mệt mỏi,buồn nôn và nôn 
• Thời điểm nào của hội chứng cai nghiện nếu được tiêm một liều heroin hay morphin thì tất cả các triệu chứng trên sẽ biến mất 
• Opioid có thời gian tác dụng càng ngắn thì hội chứng cai xuất hiện càng sớm và mạnh,có thời gian tác dụng dài thì xuất hiện muộn với cường độ nhẹ 
• Ngược lại khi sử dụng chất đối kháng ma túy thì các chất có thời gian tác dụng càng dài thì hội chứng cai nghiện càng nặng 
• Loạn thần có thể bắt đầu từ trạng thái say,bệnh nhân có thể hoang tưởng hoặc ảo giác rầm rộ nên dễ nhầm lẫn với tâm thần phân liệt hoặc loạn thần cấp 
• Rối loạn cảm xúc thường xảy ra trong giai đoạn say ma túy 
• Rối loạn rất ngủ thường là ngủ nhiều 
• Mất chức năng tình dục hay gặp là liệt dương

1.1.4.Sử lý ngộ độc do quá liều 

• Quá liều opioid có thể tử vong do ức chế hô hấp nên xử trí là một cấp cứu khẩn cấp.Nạn nhân cần được điều trị tại phòng cấp cứu hoặc tại khoa hồi sức cấp cứu của bệnh viện
• Việc làm đầu tiên là phải đảm bảo lưu thông đường hô hấp nên đặt ống nội khí quản thậm chí phải mở nội khí quản nếu cần thiết và thở máy 
• Đồng thời khám lâm sàng,lấy máu nước tiểu để làm test nhanh để tim opioid nhằm khẳng định chuẩn đoán 
• Tiêm tỉnh mạch chậm naloxon(một chất kháng opioid) với liều 0,6mg cho người nặng khoảng 60kg.Dấu hiệu cải thiện như tăng nhịp thở,giãn đồng tử diễn ra nhanh chóng 
• Ở người nghiện ma túy ,nếu dùng nhiều naxolon sẽ gây ra hội chứn cai ma túy 
• Nếu dùng liều đầu tiên mà không có sự đáp ứng,cần làm lại liều naloxon như trên nhưng sau vài phút.Nếu dùng tới 4-5mg naloxon mà không có đáp ứng thì phải tìm nguyên nhân khác 
• Nếu không có naloxon thì phải điều trị triệu chứng duy trì các chức năng sống của bệnh nhân.Theo dõi mạch nhiệt độ huyết áp,chống tan huyết bằng truyền dung dịch natri bicarbonat.Lượng nước tiểu ít cần phải cho uống thuốc lợi tiểu.Hút đờm dãi nếu có biểu hiện ứ đọng đường thở 

1.1.5.Cai nghiện 

Điều trị cai nghiện

• Sử dụng thuốc hướng tâm thần

1. Từ năm 1995,bộ y tế cho phép áp dụng phương pháp cắt cơn nghiện ma túy băng thuốc hướng tâm.Nhiều phác đồ đã được áp dụng tại các cơ sở cai nghiện 
2. Dùng các thuốc levomepromazin,suduxen,theralen dễ kiếm,rẻ tiền có hiệu quả cao trong cai nghiện ma túy 

• Phương pháp thay thế

1. Sử dụng có kiểm soát một số loại ma túy opioid có tác dụng kéo dài,dùng bằng đường uống,ít độc hại hơn để thay thế heroin
2. Không có hội chứng cai,vẫn khoái cảm do ma túy gây ra người nghiện dễ chấp nhận 
3. Các chất thay thế:methadon,levomethadyl acetat..hoặc morphin viên tác dụng kéo dài 

• Sử dụng clonidin

1. Clonidin được tổng hợp từ những năm 60 của thế kỉ 20 để làm thuốc thông mũi điều trị cao huyết áp
2. Thuốc có tác dụng giảm nhẹ các triệu chứng của hội chứng cai ma túy opioid,rượu,nicotin nên được sử dụng trong điều trị cai nghiện ma túy opioid cai rượu và cai thuốc lá
3. Ngoài ra còn làm thuốc mất ngủ và đau nửa đầu của bệnh nhân  cai nghiện ma túy.Nếu kết hợp clonidin với naltrexon thì hiệu quả tăng >80%

• Các phương pháp hỗ trợ điểu trị cắt cơn khác

1. Điện châm 
2. Một số sản phẩm từ các đề tài NCKH như thuốc cedemex,thuốc bông sen...

1.1.6.Phương pháp phân tích ma túy opioid

• Xử lý mẫu

1. Không chiết được bằng ether/cloroform môi trương NaOH.Mẫu thử được kiềm hóa bằng cách bão hòa NaHCO3 và chiết bằng một trong các hỗn hợp dung môi:cloroform-ethyl acetat-ethanol(3:1:1)...
2. Nước tiểu được coi là mẫu thử tốt nhất nhưng một nửa ở dạng liên kết với acid glucuronic.Xác định morphin toàn phần cần thủy phân bằng cách đun với HCl
3. Với cách trên có thể chiết được morphin,heroin,dilaudid..và các chất lưỡng tính khác
4. Các chất khác như codein,demorol được chiết ở môi trường NaOH và dựa vào tính chất này để tách morphin với codein

• Các phản ứng định tính 

1. Lấy cặn khô của dịch chiết,acid hóa bằng một,hai giọt acid acetic 2%.Thêm các thuốc thử chung sẽ cho màu/tủa khác nhau 
2. TCL:dùng nhiều hệ dung môi để phân biệt các alcaloid của nhựa opi và một số chất tương tự thường gặp 
3. UV-VIS:phương pháp này kém nhạy với morphin và dẫn chất

• Phương pháp phát hiện nhanh 

1. Morphin là chất không chuyển hóa,dùng các opioid khác thì cơ thể vẫn bài tiết morphin qua đường nước tiểu.Khi nồng độ morphin vượt qua ngưỡng 300mg/L thì bị coi là đã lạm dụng morphin/nghiện 
2. Khi thử phát hiện sử dụng chất gây nghiện morphin/nước tiểu là xét nghiệm sắc ký miễn dịch dựa vào nguyên lý cạnh tranh 

2.Phương pháp định lượng

Phản ứng màu 

• Tạo sản phẩm màu azoic có màu hồng với acid sulfanilic và natri nitrit
• Tạo ra nitrosomorphin bằng NaNO2/HCl.Kiềm hóa bằng amoniac để chuyển dạng hỗ biến có màu hồng rồi đo ở 445nm.
• Các phản ứng tạo màu trên có độ nhạy cỡ 10000mg và khá đặc biệt với morphin 

Chiết cặp ion

• Một số acid màu như heliantin và tropeolin 00 có thể tạo cặp ion với morphin,codein,heroin..ở pH tối ưu khoảng 5.Chiết bằng cloroform/benzen.Phương pháp này có độ nhạy cao có thể đạt đến 500mg nhưng không đặc hiệu 

Tạo dẫn chất có huỳnh quang:oxy hóa morphin thành pseudomorphin bằng kali fericyanid ở môi trường đệm pH 8,5.Kích thích 250nm,đo huỳnh quang ở 440nm.Khi kich thích ổn định ở 250nm mẫu trắng ít cản trở và huỳnh quang chỉ có một đỉnh duy nhất ở 440nm.

Xem thêm nhiều kiến thức tại bệnh học y khoa